Η κρυοσυντήρηση ή κατάψυξη ωαρίων είναι μία τεχνική υποβοηθούμενης αναπαραγωγής που δίνει τη δυνατότητα στις γυναίκες να αποθηκεύσουν τα ωάριά τους (αφού καταψυχθούν σε πολύ χαμηλές θερμοκρασίες π.χ. στους -196° C με χρήση υγρού αζώτου) και να επιλέξουν τη χρονική στιγμή που θα γίνουν μητέρες.
Ένα μεγάλο ποσοστό γυναικών άνω των 45 ετών -φτάνει το 40% σε ορισμένες πλούσιες χώρες- είναι σήμερα χωρίς παιδιά. Οι λόγοι είναι κυρίως κοινωνικοί και αφορούν στη μετάθεση της μητρότητας προκειμένου να ολοκληρωθούν οι επαγγελματικοί στόχοι ή να βρεθεί ο κατάλληλος σύντροφος. Η κατάψυξη ωαρίων αποτελεί μια επιλογή για τις γυναίκες αυτές να αποφύγουν τον “πανικό του γονιού” που μπορεί να τις οδηγήσει σε μια σχέση με μοναδικό κίνητρο την εγκυμοσύνη. Άλλοι λόγοι για τους οποίους μια γυναίκα μπορεί να επιλέξει την κατάψυξη των ωαρίων της αφορούν στην υγεία. Για παράδειγμα, όταν υπάρχει ενδομητρίωση και άλλες καλοήθεις κύστεις των ωοθηκών, ανοσολογικά νοσήματα και ιστορικό πρόωρης εμμηνόπαυσης στην οικογένεια καθώς και διάγνωση καρκίνου για τον οποίο θα υποβληθεί σε χημειοθεραπεία, ακτινοβολία ή γυναικολογική χειρουργική επέμβαση.
Κωνσταντίνος Κωσταράς: H γονιμότητα έχει όρια γι’αυτό η κατάψυξη είναι επιλογή και όχι ανάγκη.
«Οι γυναίκες γεννιούνται με όλα τα ωάρια τους αλλά ο αριθμός μειώνεται με την πάροδο της ηλικίας», λέει ο Κωνσταντίνος Κωσταράς, μαιευτήρας-χειρουργός γυναικολόγος, μέλος της ιδρυτικής ομάδας διαχείρισης του Institute of Life – ΙΑΣΩ. «Ενώ στην αναπαραγωγική ηλικία μια γυναίκα έχει συνήθως ωορρηξία με ένα ωάριο το μήνα, “χάνονται” εκατοντάδες άλλα κάθε μήνα. Στα 40 της η γυναίκα έχει 5% πιθανότητες να συλλάβει φυσιολογικά σε ένα κύκλο. Ταυτόχρονα αυξάνονται οι πιθανότητες για χρωμοσωμικές ανωμαλίες στο έμβρυο, για παράδειγμα, στα 30 υπάρχει μία πιθανότητα στις 385 για σύνδρομο Down ενώ στα 40 υπάρχει μία πιθανότητα στις 63. Με την κρυοσυντήρηση των ωαρίων, η γυναίκα διασώζει ωάρια που ούτως ή άλλως θα “έχανε” και διατηρεί τη γονιμότητά της για ένα μεγαλύτερο χρονικό διάστημα».
Η μέθοδος της υαλοποίησης
Η κρυοσυντήρηση ωαρίων (egg cryopreservation) έγινε πραγματικότητα πριν από περίπου 30 χρόνια. Η πρώτη καταγεγραμμένη γέννηση παιδιού από κατεψυγμένο ωάριο έγινε με την μέθοδο της αργής κατάψυξης το 1986 ενώ όλα άλλαξαν το 2005 με την υαλοποίηση (vitrication), μια μέθοδο ψύξης εξαιρετικής ταχύτητας που έφερε επανάσταση στην κρυοσυντήρηση των ωαρίων.
Η κατάψυξη των ωαρίων διακρίνεται σε δύο τεχνικές, την αργή κατάψυξη (slow freezing) που είναι η παλαιότερη και την υαλοποίηση (vitrification ή ταχεία κατάψυξη) που σαφώς υπερτερεί ως μέθοδος παρουσιάζοντας σημαντικά υψηλότερα ποσοστά γονιμοποίησης και κύησης. Με την παλαιότερη τεχνική χρειάζονταν περίπου 100 ωάρια για να γεννηθεί ένα παιδί ενώ με την υαλοποίηση απαιτούνται 8-15 ωάρια.
Το μεγαλύτερο κύτταρο στο ανθρώπινο σώμα είναι το ωάριο περιέχοντας μια σχετικά μεγάλη ποσότητα νερού. Όταν καταψύχεται με αργό τρόπο, αρχίζουν να σχηματίζονται κρύσταλλοι πάγου μεταξύ +15° C και -5° C κάτι που επηρεάζει ορισμένες δομές του κυττάρου π.χ. τα λιπίδια της κυτταρικής μεμβράνης. Στην ταχεία διαδικασία ψύξης χρησιμοποιείται υψηλή συγκέντρωση κρυοπροστατευτικής ουσίας και το αποτέλεσμα είναι ένα συμπαγές σαν γυαλί κύτταρο, χωρίς παγοκρυστάλλους. Η κρυστάλλωση παρακάμπτεται λόγω της άμεσης μετατροπής από υγρό σε υαλώδες στερεό και αυτό οδηγεί σε ένα εξαιρετικά υψηλό ποσοστό πλήρως άθικτων εμβρύων.
«Τα ωάρια που καταψύχονται ουσιαστικά διατηρούν τη χρονολογική ηλικία της γυναίκας την ημέρα της κατάψυξης, λέει ο κ. Κωσταράς. «Με την κρυοσυντήρηση, οι μεταβολικές διαδικασίες σχεδόν διακόπτονται και οι αλλοιώσεις των ωαρίων είναι μηδαμινές. Κι ενώ η ηλικία στην οποία παράγονται τα ωάρια είναι σημαντική για την ποιότητά τους, η μήτρα διατηρεί συνήθως την ικανότητά της να φέρει εις πέρας μια εγκυμοσύνη για πολύ καιρό μετά την υποβάθμιση των ωαρίων ή την τελευταία ωορρηξία».
Η διαδικασία ακολουθεί τέσσερα βασικά βήματα: α) φαρμακευτική διέγερση των ωοθηκών ώστε να υπάρξει παραγωγή ωαρίων, β) λήψη των ωαρίων από τις ωοθήκες, γ) κατάψυξη με τη μέθοδο της υαλοποίησης και δ) φύλαξη σε υγρό άζωτο. Πρόκειται ουσιαστικά για το ίδιο πρωτόκολλο με την εξωσωματική γονιμοποίηση. Η μόνη διαφορά είναι ότι μετά τη λήψη των ωαρίων από τις ωοθήκες, δεν γονιμοποιούνται στο εργαστήριο, αλλά φυλάσσονται για μελλοντική προσπάθεια εξωσωματικής γονιμοποίησης.
Η διαδικασία είναι ασφαλής τόσο για την ίδια τη γυναίκα όσο και για τα παιδιά. Μια έρευνα που περιέλαβε 6.000 παιδιά τα οποία γεννήθηκαν με την τεχνική της υαλοποίησης έδειξε ότι δεν παρουσίασαν αυξημένα ποσοστά χρωμοσωμιακών ανωμαλιών ενώ το περιγεννητικό αποτέλεσμα ήταν όμοιο με αυτό του γενικού πληθυσμού (συγγενείς ανωμαλίες, αναπτυξιακά προβλήματα κ.λ.π).
«Δεν πρόκειται για κάποια πειραματική μέθοδο», λέει ο κ. Κωσταράς. «Τον Οκτώβριο του 2012 η Αμερικανική Εταιρεία Αναπαραγωγικής Ιατρικής αφαίρεσε από την κρυοσύντηρηση την “ετικέτα” της πειραματικής μεθόδου. Τα πολυάριθμα στοιχεία που οδήγησαν στην απόφαση αυτή έδειξαν ότι τα κρυοσυντηρημένα ωάρια είναι το ίδιο αποτελεσματικά στην εξωσωματική γονιμοποίηση όσο και τα φρέσκα ωάρια και δεν αυξάνουν τις πιθανότητες για γενετικές ανωμαλίες ή χρωμοσωμικές νόσους».
Να σημειωθεί ότι ενώ τα ωάρια μπορεί να διατηρηθούν για απεριόριστο χρόνο, η γονιμότητα έχει όρια και ο νόμος ορίζει ότι τα ωάρια που καταψύχονται θα πρέπει να χρησιμοποιηθούν πριν η γυναίκα κλείσει τα 50 έτη. Βάσει του νόμου 3305/2005 για την υποβοηθούμενη αναπαραγωγή, τα κρυοσυντηρημένα έμβρυα/ωάρια και το σπέρμα μπορούν να αποθηκευτούν για 5 έτη με δυνατότητα παράτασης άλλα 5 έτη.
Οι πιθανότητες επιτυχίας
Το σημαντικό ερώτημα είναι ποιες είναι οι πιθανότητες μιας επιτυχούς εγκυμοσύνης. Μια κοινή παρανόηση είναι ότι κάθε ωάριο που ψύχεται αντιπροσωπεύει ένα μελλοντικό μωρό αλλά το “έχω 10 ωάρια στον πάγο και άρα έχω 10 μωρά” δεν ισχύει.
Το ωάριο, το οποίο είναι εξαιρετικά ευαίσθητο -πολύ περισσότερο από το έμβρυο ή το σπέρμα- πρέπει να επιβιώσει κατά την κατάψυξη και την απόψυξη. Η πιθανότητα επιβίωσης είναι 90% αλλά στη συνέχεια πρέπει να γονιμοποιηθεί με σπέρμα και η επιτυχία εδώ είναι περίπου 75%. Αλλά το προκύπτον έμβρυο πρέπει να φτάσει σε σημείο που είναι κατάλληλο για μεταφορά στη μήτρα της γυναίκας. Οι πιθανότητες μια επιτυχούς κύησης μετά από εμφύτευση γονιμοποιημένου ωαρίου στη μήτρα είναι 30-60%, ανάλογα με την ηλικία στην οποία έγινε η κατάψυξη.
Τελικά, η επιτυχία είναι ένα “παιχνίδι αριθμών”. Όσο περισσότερα κατεψυγμένα ωάρια υπάρχουν, τόσο μεγαλύτερες είναι οι πιθανότητες. «Μια γυναίκα 30-37 ετών, αν αναπτύξει 15 ωάρια, θα φυλαχθούν τα 11-12 και θα έχει καλές πιθανότητες να γονιμοποιηθούν αργότερα», λέει ο κ. Κωσταράς. «Οι γυναίκες που είναι στην ηλικία των 30, καλό είναι να φυλάξουν 8-15 ωάρια αν θέλουν καλά ποσοστά επιτυχίας σε μία μελλοντική εγκυμοσύνη. H γονιμότητα έχει όρια γι’ αυτό η κατάψυξη είναι επιλογή και όχι ανάγκη».
